زبان پارسی دری تاجیکی ورارود و خراسان

دربارۀ زبان پارسی دری ورارود و خراسان و ریشۀ پیدایش آن تاکنون نظرهای گوناگونی بیان شده که در این مقاله به تعدادی از آن ها اشاره می شود. برتلس با تأیید نظر ملک الشعرای بهار و صدرالدین عینی زبان دری را زبان اصلی مردم ایرانی نژاد آسیای میانه از بلخ تا بخارا می داند و نظریۀ مهاجرت همگانی از ایران به آسیای میانه و تبدیل زبان سغدی به دری را رد می کند. اما آلکساندر فریمان به میدان آمدن زبان دری را در آسیای میانه نتیجۀ مهاجرت مردم ازجانب ایران به آن منطقه می داند. پرویز ناتل خانلری نیز جانبدار عقیدۀ انتقال زبان فارسی از جنوب به شمال- خراسان و ورارود- است و آن را نتیجۀ هجوم عرب و عقب نشینی درباریان سامانی می داند. نظریۀ انتقال زبان فارسی دری از جنوب به شمال در کتب ایران شناسان غرب نیز آمده است. از میان مخالفان نظریۀ انتقال زبان فارسی دری از جنوب به شمال مقالۀ آقای رضا زمردیان با عنوان «منشأ پارسی دری» درخور توجه است. وی با تحلیل و بررسی نظریه های گوناگون به این نتیجه رسیده است که نظریۀ انتقال زبان پارسی دری از جنوب به شمال پایۀ تاریخی ندارد؛ یعنی هیچ گونه سند و مدرکی در اختیار نیست که بتوان با آن نتیجه گیری قاطعانه کرد. این عقیده با مقالۀ کتایون مزداپور با عنوان «نقش ایران شناسی در شناخت پیوند ادب کهن ایران و ادب فارسی» نیز هماهنگی دارد. نگارندۀ این مقاله پس از بررسی نظرات مذکور به این نتیجه رسیده است که پارسی ورارودی یا پارسی ماوراءالنهری یا پارسی دری تاجیکی زادۀ ورارود (ماوراءالنهر) و خراسان بوده و در طول بیش از هزار سال ویژگی های خود را گم نکرده است.